પ્રખ્યાત ક્રાંતિકારી અને ચિંતક લાલા હરદયાલની ગણતરી એવા વિરલ સ્વાતંત્ર્ય સેનાનીઓમાં થાય છે જેમણે અંગ્રેજોના અત્યાચારો સામે ભારત, અમેરિકા અને લંડનમાં ઝુંબેશ ચલાવી અને રાષ્ટ્રીય જાગૃતિ જગાડી. લાલાજીએ અંગ્રેજોની દરેક લાલચને ફગાવી દીધી. બ્રિટિશરોએ તેમને લંડનમાં તે સમયની સૌથી પ્રતિષ્ઠિત ICS પોસ્ટની ઓફર પણ કરી હતી, જેને લાલાજીએ નકારી કાઢી હતી. આ ICS સેવા હવે IAS તરીકે ઓળખાય છે.
લાલા હરદયાલનો જન્મ 14 ઓક્ટોબર 1884ના રોજ દિલ્હીમાં થયો હતો. દિલ્હીના ચાંદની ચોકમાં ગુરુદ્વારા શીશગંજની પાછળનો આ મહોલ્લા, જ્યાં તેમનો જન્મ થયો હતો. ગુરુદ્વારા શીશગંજ એ જ જગ્યાએ આવેલું છે જ્યાં ઔરંગઝેબના કઠોર ત્રાસને કારણે ગુરુ તેગ બહાદુરજીનું બલિદાન આપવામાં આવ્યું હતું. આ ગુરુદ્વારાની સ્થાપના તેમની યાદમાં 1783માં કરવામાં આવી હતી.
લાલા હરદયાલના પિતા પંડિત ગોરેલાલ સંસ્કૃતના વિદ્વાન અને દરબારમાં વાચક હતા, માતા ભોલારાણી રામચરિતમાનસના વિદ્વાન ગણાતા હતા. આ પરિવાર આર્ય સમાજના જાગૃતિ અભિયાન સાથે જોડાયેલો હતો. આમ, ઘરઆંગણે અને સમગ્ર પ્રદેશમાં રાષ્ટ્રીય સંસ્કૃતિની સ્થાપનાનું વાતાવરણ હતું. આ વાતાવરણમાં લાલા હરદયાલનો જન્મ થયો હતો.
કૌટુંબિક મૂલ્યોએ તેમને બાળપણથી જ રાષ્ટ્રીય, સાંસ્કૃતિક અને સામાજિક ચેતનાથી ઘેરી લીધા હતા. બાળપણમાં તેમણે માતા પાસેથી રામાયણ અને પિતા પાસેથી સંસ્કૃતનું શિક્ષણ મેળવ્યું હતું. તેથી જ તેમને રામાયણના ચતુર્થાંશ અને ઘણા સંસ્કૃત શ્લોક કંઠસ્થ હતા. બાળપણમાં સંસ્કૃતનું શિક્ષણ અપાયા બાદ તેમને સરકારી શાળામાં અભ્યાસ માટે મોકલવામાં આવ્યા હતા.
તે દિવસોમાં તમામ સરકારી શાળાઓ ચર્ચના નિયંત્રણ હેઠળ હતી. તેમનું પ્રાથમિક શિક્ષણ કેમ્બ્રિજ મિશન સ્કૂલમાં અને કોલેજનું શિક્ષણ સેન્ટ સ્ટીફન્સ કોલેજમાં થયું હતું. તે અભ્યાસમાં હોશિયાર હતો અને હંમેશા પ્રથમ આવતો હતો. તેની યાદશક્તિ અદ્ભુત હતી; એકવાર તેને સાંભળ્યા પછી, તે આખો પાઠ યાદ રાખશે.
તેમની ગણતરી એવા દુર્લભ લોકોમાં થતી હતી જેઓ અંગ્રેજી અને સંસ્કૃત બંને ભાષા સારી રીતે બોલી શકતા હતા. આ લાક્ષણિકતાએ તેને સમગ્ર કોલેજમાં લોકપ્રિય બનાવ્યો. કોલેજના શિક્ષણમાં તેઓ ટોચ પર હતા. તેમને 200 પાઉન્ડની શિષ્યવૃત્તિ મળી, આ રકમ સાથે તેઓ આગળના અભ્યાસ માટે લંડન ગયા. તેમણે 1905 માં ઓક્સફોર્ડ યુનિવર્સિટીમાં પ્રવેશ કર્યો. લાલાજીએ ત્યાં ભારતીયો સાથે હલકી ગુણવત્તાનો વ્યવહાર જોયો જેનાથી તેઓ પરેશાન થયા. જોકે તેને આ વાત દિલ્હીની સેન્ટ સ્ટીફન્સ કોલેજમાં પણ થઈ હતી.
આ માટે તેમણે તેમના વિદ્યાર્થી જીવન દરમિયાન જાગૃતિ અને વૈચારિક સંગઠનનું અભિયાન પણ ચલાવ્યું હતું, પરંતુ અહીં તેમનું કાર્ય માત્ર સેમિનાર, કવિતાઓ અને ચર્ચાઓ પૂરતું જ સીમિત હતું. દિલ્હી કૉલેજમાં તેઓ એવા કાર્યક્રમોનું આયોજન કરતા જેમાં ભારતીય વિચારની પ્રતિષ્ઠા અને ભારતીયોની ગરિમા જોમના ભાવથી પ્રતિબિંબિત થાય. પરંતુ લંડનમાં તે પોતાને આ સુધી મર્યાદિત કરી શક્યો નહીં.
તેણે તેને સંગઠનાત્મક સ્વરૂપ આપવાનું વિચાર્યું. આ એ સમય હતો જ્યારે માસ્ટર અમીરચંદ લંડનમાં ક્રાંતિકારી ચળવળ ચલાવી રહ્યા હતા. લાલા હરદયાલ જી તેમના સંપર્કમાં આવ્યા. તેઓ ક્રાંતિકારી શ્યામજી કૃષ્ણ વર્માના સંપર્કમાં પણ આવ્યા. શ્યામ કૃષ્ણજીએ લંડનમાં ઈન્ડિયા હાઉસની સ્થાપના કરી હતી. લાલાજી તેના સભ્ય બન્યા.
ક્રાંતિકારીઓના સંપર્ક અને અભ્યાસ દ્વારા, લાલાજીને એ પણ સમજાયું કે સમગ્ર વિશ્વમાં અંગ્રેજોનું વર્ચસ્વ ભારતીય સૈનિકોને કારણે છે. જ્યાં પણ સૈન્ય મોકલવાનું હતું ત્યાં સૌથી વધુ સંખ્યામાં સૈનિકો ભારતીય મૂળના હતા પરંતુ અંગ્રેજો તેમની સાથે સન્માનપૂર્વક વર્તતા ન હતા. તેમની કુશાગ્રતા અને સક્રિયતા અંગ્રેજોથી છુપાઈ ન રહી શકી, તેમને 1906માં ICS સેવાની ઓફર મળી, જેને ફગાવીને તેઓ લંડનમાં ભારતીયોના સંગઠન અને સ્વાભિમાન જાગૃત કરવાના અભિયાનમાં સામેલ થયા.
તેમણે 1907માં અસહકાર આંદોલનની હાકલ કરી હતી. તે દિવસોમાં, ચર્ચ અને મિશનરીઓએ યુવાનોને જોડવા માટે એક સંગઠન બનાવ્યું હતું, તેનું નામ હતું યંગ મેન ક્રિશ્ચિયન એસોસિએશન. તેને ટૂંકમાં YMCA કહેવામાં આવે છે. ભારતમાં પણ તેની શાખાઓ હતી.
લાલા હરદયાલજીએ ભારતીય યુવાનોમાં ચેતના જગાડવા માટે ક્રાંતિકારીઓનું સંગઠન “યંગમેન ઈન્ડિયા એસોસિએશન”ની રચના કરી. તેમની સક્રિયતા જોઈને સ્થાનિક વહીવટીતંત્રે તેમના પર દબાણ કર્યું અને તેઓ 1908માં ભારત પાછા ફર્યા. અહીં આવ્યા પછી પણ તેઓ યુવાનોના સંગઠનમાં જોડાઈ ગયા. તેમનું અભિયાન હતું કે ભારતીય યુવાનોએ બ્રિટિશ શાસન અને સેનાને મજબૂત કરવામાં મદદ ન કરવી જોઈએ. આ માટે તેમણે દેશભરમાં પ્રવાસ કર્યો. લોકમાન્ય તિલકને મળ્યા. તેમણે લાહોર જઈને એક અંગ્રેજી અખબાર શરૂ કર્યું. તેમનું અખબાર રાષ્ટ્રીય ચેતનાથી ભરેલું હતું.
લાલા હરદયાલ જીના યુવા કાર્યક્રમમાં જ અલ્લામા ઈકબાલે તે પ્રખ્યાત ગીત ગાયું હતું – “સારે જહાં સે અચ્છા હિન્દુસ્તાન હમારા.” એ અલગ વાત છે કે પાછળથી ઈકબાલ મોહમ્મદ અલી ઝીણાની કંપનીમાં પડ્યા અને પાકિસ્તાનની રચના માટે કામ કરવા લાગ્યા. લાલા હરદયાલની સક્રિયતા અંગ્રેજોને પસંદ નહોતી. એક અંગ્રેજી અખબારમાં એક સમાચારના બહાને તેની સામે કેસ નોંધવામાં આવ્યો હતો. તેને આ વાતની જાણ થઈ અને તે અમેરિકા ગયો. અમેરિકા ગયા પછી પણ ભારતીયોને જાગૃત કરવાનું તેમનું અભિયાન ચાલુ રહ્યું.
તેઓ અમેરિકા ગયા અને ગદર પાર્ટીની સ્થાપના કરી. તેમણે કેનેડા અને અમેરિકાની આસપાસ પ્રવાસ કર્યો અને ત્યાં રહેતા ભારતીયોને તેમના પોતાના ગૌરવ અને ભારતની સ્વતંત્રતાથી વાકેફ કર્યા. ત્યારબાદ કાકોરી ઘટનાના કાવતરાખોરોમાં તેનું નામ પણ સામે આવ્યું હતું. અંગ્રેજોએ તેમને ભારત લાવવાના પ્રયાસો કર્યા. પહેલા અમેરિકન સરકારે પરવાનગી આપી ન હતી પરંતુ 1938માં પરવાનગી આપી હતી.
1939માં તેમને ભારત લાવવામાં આવી રહ્યા હતા ત્યારે રસ્તામાં ફિલાડેલ્ફિયામાં રહસ્યમય સંજોગોમાં તેમનું મૃત્યુ થયું હતું. તેને રસ્તામાં જ ઝેર આપવામાં આવ્યું હોવાની આશંકા છે. તેમના મૃત્યુનું રહસ્ય હજુ પણ અકબંધ છે કે એક સંપૂર્ણ સ્વસ્થ વ્યક્તિ અચાનક કેવી રીતે બીમાર પડી ગયો.
